Wat kost overgewicht?

Klik hier voor het PDF-bestand van ‘Wat kost overgewicht?’ (pdf 1mb).

Een literatuurstudie naar de (financiële) gevolgen van overgewicht bij kinderen

Gevolgen en kosten van overgewicht bij kinderen

Kernboodschap

Overgewicht bij kinderen heeft verschillende lichamelijke, psychosociale en maatschappelijke gevolgen. Deze gevolgen leiden uiteindelijk tot kosten voor het individu en de maatschappij. De kosten van overgewicht kunnen onderverdeeld worden in zorgkosten en maatschappelijke kosten. De maatschappelijke kosten, zoals een verlaagde arbeidsproductiviteit en een lager inkomen, zijn veel hoger dan de zorgkosten. Hoe ernstiger het overgewicht, hoe hoger de kosten. Over de gehele levensloop schatten internationale studies de totale kosten van obesitas bij kinderen op 150.000 euro per kind. De meeste kosten van overgewicht komen pas op de volwassen leeftijd tot uiting, maar de aanzet hiervoor is al gemaakt in de kindertijd. Doordat overgewicht vaak blijvend is en tot een slechtere gezondheid en lagere schoolprestaties leidt, zet het ongelijkheden in gang die niet gemakkelijk terug te draaien zijn. Er ontstaan blijvende verschillen in gezondheid, arbeidsmarktdeelname en inkomen. Om dit te voorkomen zou al in de kindertijd aandacht moeten worden besteed aan preventie en behandeling van overgewicht

Gevolgen voor kinderen	Gevolgen voor volwassenen	Kosten
Slechtere gezondheid kind (lichamelijk en psychosociaal)	Slechtere gezondheid volwassene (lichamelijk en psychosociaal)	Hogere zorgkosten
Lagere schoolprestaties	Lager behaald opleidingsniveau	Lagere arbeidsproductiviteit: meer ziekteverzuim werkloosheid, arbeidsongeschiktheid en vroegtijdig pensioen minder productief op het werk
		Lager inkomen

Overgewicht als kind
(4-18 jaar in NL: 11% overgewicht + 2% obesitas)

Overgewicht als volwassene
(vanaf 18 jaar in NL: 35% overgewicht + 15% obesitas)

Doel en werkwijze

Het doel van dit onderzoek is om de kosten van overgewicht bij kinderen inzichtelijk te maken. Daarvoor is het achterhalen van de gevolgen van overgewicht noodzakelijk. Op beide onderdelen is een literatuurstudie uitgevoerd, via de volgende werkwijze:

• Voor de gevolgen van overgewicht bij kinderen is gezocht naar internationale overzichtsstudies. Daarbinnen worden de resultaten van meerdere onderzoeken samengenomen. Dit factsheet bevat de belangrijkste en best onderbouwde gevolgen, maar is mogelijk niet volledig uitputtend.
• Om de kosten van overgewicht in Nederland te bepalen is eerst gezocht naar nationale cijfers. In Nederland is slechts beperkt onderzoek beschikbaar, dus aanvullend is gekeken naar internationale overzichtsstudies (Europa, Australië en Verenigde Staten). Per studie is bepaald in hoeverre de beschreven kosten vergelijkbaar waren met Nederland.

In dit factsheet worden eerst de gevolgen van overgewicht bij kinderen samengevat. Vervolgens wordt beschreven welke soorten kosten dit met zich meebrengt en hoe hoog deze kosten worden geschat.

Overgewicht en obesitas

Om te bepalen of kinderen overgewicht of obesitas hebben wordt hun Body Mass Index (BMI) berekend aan de hand van hun lengte en gewicht. In dit factsheet wordt met de term ‘overgewicht’ zowel overgewicht als obesitas bedoeld. Eventuele verschillen tussen overgewicht en obesitas worden expliciet benoemd.

Gevolgen van overgewicht bij kinderen

Lichamelijke gezondheid

• Slechtere werking van het immuunsysteem1
• Slechtere longfunctie:2,3
  – lagere longcapaciteit3
  – vaker allergieën, slaapapneu1 en piepende ademhaling4
  – grotere kans om astma te ontwikkelen4-9, ernstigere astma en frequentere aanvallen2,7,8,10
• Spieren, botten en gewrichten:
  – afwijkende motorische ontwikkeling11
  – vaker pijnklachten (zoals rugpijn)12
  – afwijkende ontwikkeling van de voeten7,13
  – vaker blessures en botbreuken 12,14 (mogelijk gerelateerd aan vitamine D-tekort)
• Vitamine D-tekort7,15,16
• Vaker en ernstigere migraine17*
• Mondhygiëne:
  – vaker cariës18-21
  – vaker tandvleesontstekingen22,23
• Overgewicht op volwassen leeftijd24,25
• Grotere kans op aandoeningen op latere leeftijd (onafhankelijk van wel/geen overgewicht op latere leeftijd):
  – hart- en vaatziekten1,26-30
  – diabetes type226,31,32
  – verschillende soorten kanker33,34
  – multiple sclerosis (MS)35-37
  – vroegtijdige sterfte38,39 (gerelateerd aan bovenstaande aandoeningen)

Psychosociale gezondheid

• Lager zelfbeeld40,41
• Minder tevreden met lichaam40,41
• Vaker slachtoffer van pesten42,43*
• Minder tevreden met leven43 en melden een lagere kwaliteit van leven (fysiek, emotioneel, sociaal)44
• Vaker depressie(ve klachten)45-48
• Meer gedragsstoornissen49 en ADHD50*

Maatschappelijke gevolgen

• Meer schoolverzuim43,51*
• Lagere schoolprestaties43,52-54
• Lager opleidingsniveau behaald43,55
• Lager inkomen en lagere sociaaleconomische status (op volwassen leeftijd)55-58
• Discriminatie op de opleiding en arbeidsmarkt58,59

123 Getallen verwijzen naar de literatuurlijst
*Complexe relatie die nog niet over de lange termijn is onderzocht: het is nog onduidelijk of overgewicht inderdaad de oorzaak is of dat ze op een andere manier samenhangen.

Gevolgen van overgewicht bij kinderen

Overgewicht bij kinderen heeft invloed op de lichamelijke en psychosociale gezondheid en gevolgen voor schoolprestaties en arbeidsmarktperspectief.

Lichamelijke en psychosociale gezondheid

Op korte termijn heeft overgewicht bij kinderen negatieve effecten op hun immuunsysteem, hun longfunctie, de ontwikkeling van hun spieren, botten en gewrichten en hun tanden. Daarnaast heeft het  psychosociale gevolgen. De relatie tussen overgewicht en psychosociale gevolgen is vaak sterker bij meisjes dan bij jongens42,44,46

Ook op lange termijn heeft overgewicht bij kinderen gevolgen voor  de gezondheid. Zij hebben enerzijds een grotere kans op blijvend overgewicht. Ruim 60 procent van de kinderen met overgewicht heeft als jongere nog steeds overgewicht, en van de jongeren met
overgewicht heeft 80 procent dit nog steeds als volwassene. Anderzijds zijn er ook gezondheidsgevolgen als op volwassen leeftijd geen sprake meer is van overgewicht. Kinderen en jongeren met  overgewicht ontwikkelen namelijk al risicofactoren (zoals verhoogde bloeddruk en cholesterolwaarden)60-62, waardoor zij op latere leeftijd een groter risico lopen op hart- en vaatziekten.

Maatschappelijk: schoolprestaties en arbeidsmarktperspectief

Overgewicht heeft bij kinderen gevolgen voor hun schoolprestaties en arbeidsmarktperspectief. Uit studies blijkt dat kinderen met overgewicht gemiddeld lager presteren op school en uiteindelijk op de lange termijn ook een kleinere kans hebben om een hoog opleidingsniveau te behalen, onafhankelijk van achtergrondkenmerken (zoals het opleidingsniveau van de ouders)43. De relatie tussen overgewicht en schoolprestaties kan verklaard worden door gezondheidsproblemen, schoolverzuim en psychosociale problemen (zoals welzijn, een laag zelfbeeld of pesten). Daarnaast kunnen bewegen en voeding een rol spelen bij de relatie tussen overgewicht en schoolprestaties, omdat deze de concentratie beïnvloeden43.

Uit onderzoek over de lange termijn blijkt dat overgewicht als kind of jongere uiteindelijk een negatief effect heeft op inkomen en sociaaleconomische status55-58. Deze relatie wordt verklaard door
lagere schoolprestaties, gezondheidsproblemen, psychosociale problemen (zoals een lager zelfbeeld) en stigma en discriminatie op de arbeidsmarkt. De relatie tussen overgewicht in de kindertijd en het uiteindelijke arbeidsmarktperspectief is sterker bij vrouwen dan bij mannen54,56-58.

Tweezijdige relatie

De relatie tussen lichamelijke/psychosociale gezondheid en overgewicht is in sommige gevallen tweezijdig. Dat betekent dat overgewicht invloed heeft op de gezondheid, maar dat een slechtere gezondheid ook overgewicht kan veroorzaken. Kinderen met astma zijn bijvoorbeeld vaker minder fysiek actief en hebben daarmee een grotere kans om overgewicht te ontwikkelen6,7,9. Ook de psychosociale gezondheid, bijvoorbeeld een depressie of gedragsstoornis, kan leiden tot verstoord eetgedrag en daarmee tot meer kans op overgewicht. Daarnaast spelen bij de lichamelijke en psychosociale gezondheid dezelfde factoren een rol. Bewegen en voeding hebben bijvoorbeeld zowel invloed op de lichamelijke en psychosociale gezondheid als op het krijgen van overgewicht.

Via aanhoudend overgewicht, een slechtere gezondheid en lagere schoolprestaties zorgt overgewicht voor een ongelijkheid tussen kinderen die ook op latere leeftijd zichtbaar blijft. Negatieve effecten kunnen zich opstapelen, en de ontstane verschillen in gezondheid en opleidingsniveau zijn dan niet gemakkelijk meer terug te draaien. Om dit te voorkomen zou dus al in de kindertijd aandacht moeten worden besteed aan overgewicht.

Kosten van overgewicht bij kinderen

Zorgkosten

Als gevolg van de lichamelijke consequenties en psychosociale problemen die overgewicht met zich meebrengt, maken kinderen met overgewicht meer gebruik van de zorg. Zij bezoeken vaker artsen en  therapeuten en worden vaker in het ziekenhuis opgenomen dan kinderen met een gezond gewicht63-67. Uit schattingen in verschillende Noord-Europese landen blijkt dat de zorgkosten van kinderen met overgewicht tussen de 21 en 62 procent hoger liggen dan die van leeftijdsgenoten met gezond gewicht65,66,68,69. Uit de enige studie met Nederlandse data, uit 2011, blijkt dat Nederlandse kinderen met overgewicht vaker gebruik maakten van ziekenhuiszorg en de geestelijke gezondheidszorg en dat hun jaarlijkse zorgkosten gemiddeld 36 procent (221 euro) hoger lagen dan bij kinderen met gezond gewicht (837 tegenover 616 euro)69.

Aan overgewicht gerelateerde zorgkosten komen met name voor op latere leeftijd. In Nederland is 2 tot 4 procent van de totale zorguitgaven per jaar volledig te wijten aan overgewicht: ongeveer 1,5 miljard euro70-73. Deze kosten zijn voornamelijk het gevolg van aandoeningen als diabetes type 2, hart- en vaatziekten en beroertes70. Het aandeel van kinderen in deze kosten is klein. De aan  overgewicht gerelateerde zorgkosten beginnen pas op te lopen vanaf de leeftijd van 40 jaar en zijn het hoogst onder 70-75-jarigen70. Mensen die als kind overgewicht hadden, blijken later hogere  zorgkosten te hebben ongeacht of zij als volwassene nog overgewicht hadden74,75.

Maatschappelijke kosten

De gevolgen van overgewicht bij kinderen leiden pas op latere leeftijd tot maatschappelijke kosten. Mensen met overgewicht worden gemiddeld op jongere leeftijd ziek en leven minder jaren in goede
gezondheid dan mensen met gezond gewicht43,71. Gezondheidsproblemen door overgewicht onder de beroepsbevolking hebben grote gevolgen voor arbeidsproductiviteit en inkomens. Anders dan bij zorgkosten is bij deze maatschappelijke gevolgen minder duidelijk welke kosten direct verband houden met overgewicht. Studies naar deze kosten zijn beperkter en verschillen sterker van elkaar, en  Nederlandse cijfers zijn er nauwelijks.

Arbeidsproductiviteit

Verlies aan arbeidsproductiviteit door overgewicht omvat een lagere productiviteit op het werk, meer ziekteverzuim, werkloosheid, arbeidsongeschiktheid en vroegtijdig pensioen. Daarvan leidt verlaagde productiviteit op het werk naar schatting tot de meeste kosten, gevolgd door ziekteverzuim en werkloosheid43.

Lagere productiviteit op het werk:
Hoewel verlies aan productiviteit op het werk door overgewicht en de daaraan gekoppelde kosten worden ingeschat als hoog43, is hier nog weinig onderzoek naar gedaan77. In studies met vragenlijsten onder werknemers worden de kosten van verloren productiviteit op het werk door obesitas tussen de 9 en 3.455 euro per persoon per jaar geschat78.

Ziekteverzuim:
Doordat zij vaker chronische ziekten hebben, komt ziekteverzuim onder mensen met overgewicht meer voor dan onder mensen met gezond gewicht54,79. Dit verzuim is naar schatting 1,5 procent hoger43. Diabetes is de chronische ziekte die daarbij de grootste impact heeft43,54. Schattingen van de extra kosten van ziekteverzuim bij mensen met overgewicht variëren tussen de 44 en 1.306 euro per persoon per jaar78. In een berekening uit 2005 met Nederlandse cijfers werden de totale kosten van ziekteverzuim in Nederland als gevolg van overgewicht op 600 miljoen euro geschat, 11 procent
hoger dan zonder overgewicht80.

Werkloosheid, arbeidsongeschiktheid en vroegtijdig pensioen:
Van mensen met chronische ziekten die vaker voorkomen bij overgewicht (zoals diabetes en hart- en vaatziekten) is bekend dat zij vaker werkloos zijn43 en gemiddeld minder uren in de week werken54 dan mensen zonder chronische ziekten met een vergelijkbare leeftijd en vergelijkbaar opleidingsniveau. Daarnaast hebben zij 15 tot 20 procent meer kans om vroegtijdig met pensioen te  gaan43,54. Voor de maatschappij zijn werkloosheid, arbeidsongeschiktheid en vroegtijdig pensioen nadelig. Dit betekent namelijk minder inkomsten uit belastingen (bijv. loonbelasting en btw) en meer uitgaven aan toeslagen en uitkeringen (bijv. AOW, WAO, WW en bijstand)76.

Inkomen

Zoals eerder benoemd heeft overgewicht (in de kindertijd) gevolgen voor de gezondheid en schoolprestaties en daarmee voor het uiteindelijke opleidingsniveau en inkomen. Een lager inkomen heeft tot gevolg dat iemand minder te besteden heeft. Voor de maatschappij betekent dit kleinere bestedingspatroon minder consumptie en lagere opbrengsten aan belastingen en premies76.

Totale kosten

Over de totale kosten (zorg en maatschappelijk) van overgewicht bij kinderen worden slechts in enkele internationale studies uitspraken gedaan. In een recente reviewstudie81 worden de kosten van één kind met obesitas over de gehele levensloop geschat op gemiddeld 150.000 euro meer dan voor een kind met gezond gewicht. Het grootste deel daarvan zijn maatschappelijke kosten (gemiddeld 132.977 euro voor jongens en 128.560 euro voor meisjes); zorgkosten vormen een kleiner deel (gemiddeld 16.229 euro voor jongens en 19.636 euro voor meisjes). Daarbij blijkt dat de kosten van obesitas hoger zijn dan de kosten van overgewicht78,81.

Hoewel de genoemde gevolgen en kosten van overgewicht niet voor ieder individu met overgewicht in dezelfde mate gelden, is het wel zo dat de helft van de volwassen Nederlandse bevolking overgewicht heeft. 1,5 procent meer ziekteverzuim onder de gehele werkende bevolking met overgewicht heeft daardoor een grote impact. Lagere arbeidsproductiviteit, lagere opleidingsniveaus en lagere inkomens hebben op populatieniveau dan ook een negatief effect op de arbeidsmarkt, ongelijkheid en totale economische groei van een land43. Op populatieniveau wordt geschat dat het bruto binnenlands product in Nederland per jaar 3,3 procent lager is door de totale impact van overgewicht43.

De waarde van gezondheid

In de gebruikte onderzoeken naar de kosten van overgewicht worden de kosten van overgewicht bekeken vanuit een overheids- of economisch perspectief. De vraag kan worden gesteld wat geluk, gezondheid en kwaliteit van leven van individuen waard is en of deze niet ook zouden moeten worden meegenomen in de berekening van de kosten. Dat dit in de kostenberekeningen niet is meegenomen komt doordat dergelijke kosten lastig in een geldbedrag zijn uit te drukken. Wanneer dat wel zou worden gedaan vallen de kosten een stuk hoger uit, omdat overgewicht ook een negatieve invloed op kwaliteit van leven van het individu kan hebben.

Via meer benodigde zorg, een lagere arbeidsproductiviteit en lagere inkomens zorgt overgewicht voor hogere kosten. De totale maatschappelijke kosten (arbeidsproductiviteit en inkomen) zijn over het algeheel hoger dan de totale zorgkosten die overgewicht met zich meebrengt43,77,81. Naarmate mensen zwaarder worden, stijgen ook de kosten. Wanneer de kwaliteit van leven voor een individu ook nog meegerekend zou worden, zouden de kosten nog een stuk hoger uitvallen.

Conclusie

Overgewicht van kinderen heeft veel negatieve gevolgen voor het individu en de samenleving. Hoewel over deze gevolgen veel bekend is, blijkt het inschatten van de exacte kosten van overgewicht lastig. Wel weten we dat deze kosten bestaan uit zorgkosten en maatschappelijke kosten, waarbij de maatschappelijke kosten veel hoger zijn dan de zorgkosten. Over de gehele levensloop worden de kosten als gevolg van obesitas bij kinderen geschat op 150.000 euro per kind. Deze kosten uiten zich vooral op volwassen leeftijd, maar worden al in de kindertijd in gang gezet. Het aanpakken van overgewicht moet daar dus al beginnen. Beleidsmakers spelen een belangrijke rol bij deze vroegsignalering. Door in de gemeente de focus te leggen op het tegengaan van overgewicht op jonge leeftijd en daarvoor doelen te stellen, kan een beweging in gang gezet worden tegen de negatieve gevolgen en kosten uit dit factsheet. Effectief beleid hierop vergt een integrale aanpak (zoals de JOGG-aanpak), waarin meerdere beleidsterreinen samenwerken en maatregelen en interventies op elkaar afgestemd worden.

Om de totale kosten van overgewicht (bij kinderen) nog beter in kaart te brengen is vervolgonderzoek nodig naar de maatschappelijke kosten van overgewicht specifiek in de Nederlandse situatie. Daarnaast zou het goed zijn als in vervolgonderzoek naar de gevolgen van overgewicht ook rekening wordt gehouden met de waarde van gezondheid voor een individu bij het berekenen van de impact van overgewicht.

Kosten van overgewicht schatten

Het bepalen van de kosten als gevolg van overgewicht is ingewikkeld, en studies waarin de kosten van overgewicht (bij kinderen) worden geschat zijn divers. In dit factsheet hebben we getracht de meest relevante resultaten uit onderzoek te laten zien. Verschillen die we tegenkwamen in de bekeken onderzoeken waren:

Zorgkosten over de levensloop:
Er zijn maar weinig studies die rekening houden met zorgkosten die gepaard gaan met een langere levensduur. Door deze kosten mee te nemen zou een beter beeld ontstaan van het verschil in zorgkosten tussen mensen met en zonder overgewicht over de gehele levelsloop73,76.

Onderzoeksmethode:
Er bestaan verschillende methoden om de kosten als gevolg van overgewicht te schatten. Vaak worden schattingen gedaan vanuit observationele studies. Dat betekent dat observeerbare kosten worden onderzocht (bijvoorbeeld antwoorden op vragenlijsten of zorgkosten die bekend zijn bij zorgverzekeraars). Bij observationele studies kunnen mensen langere tijd worden gevolgd (longitudinaal) of kunnen op één tijdspunt verschillen tussen mensen met en zonder overgewicht worden bekeken (cross-sectioneel). Bij modelstudiesworden verschillende toekomstscenario’s met betrekking tot overgewicht in de samenleving gemodelleerd en wordt de economische impact daarvan doorberekend. Bij reviewstudies worden meerdere onderzoeken uit verschillende landen in samenhang bekeken en wordt geprobeerd tot één schatting van de kosten te komen.

Soorten kosten:
Er bestaat geen standaard voor welke kosten en problemen worden meegenomen in de schattingen. Veel studies gaan alleen over zorgkosten. Wanneer maatschappelijke kosten wel worden meegenomen, verschilt sterk welke dat zijn. Sommige kosten, zoals verzuim van ouders door een ziek kind met overgewicht, of administratieve kosten door schoolverzuim, worden zelden doorberekend.

Perspectief:
In sommige studies worden kosten per persoon berekend. Het gaat dan om kosten per persoon per jaar of om de gemiddelde kosten over de levensloop. In andere studies worden de kosten voor de hele samenleving geschat. Ook verschillen studies in voor wie de kosten van overgewicht worden berekend (economie, zorgverzekeraars, overheid, enz.).

Landverschillen:
De kosten als gevolg van overgewicht verschillen per land. Zo zijn schattingen van directe kosten hoger in de Verenigde Staten dan in Europa81, omdat de zorgkosten daar hoger zijn. Ook de maatschappelijke kosten verschillen per land, omdat inkomens verschillen en sociale zekerheid en pensioen anders geregeld zijn.

Controle:
De studies verschillen in de mate waarin zij controleren voor factoren als opleidingsniveau van ouders en fysieke activiteit, zaken die samenhangen met zowel overgewicht als gezondheid en schoolprestaties van kinderen.

Mulier Instituut
Irma Huiberts en Wikke van Stam – Maart 2021

Neem voor meer informatie contact op met Irma Huiberts – i.huiberts@mulierinstituut.nl
Mulier Instituut | T 030-7210220 | info@mulierinsituut.nl | www.mulierinstituut.nl
Deze factsheet is gemaakt door het Mulier Instituut, in opdracht van JOGG-Zaanstad en GGD Zaanstreek-Waterland met steun van ZonMw, vanuit het programma Aan de slag met preventie, in samenwerking met JOGG.